Ήταν περίπου στο τέλος της δεκαετίας του ΄90 – αρχές της δεκαετίας των 2000 όταν γνωρίσαμε το νέο τηλεοπτικό είδος – προϊόν, τα ριάλιτι. Το Big Brother – εάν δεν κάνω λάθος- ήταν το πρώτο τηλεοπτικό πρόγραμμα που μας εισήγαγε στον κόσμο της 24ωρης παρακολούθησης των συμμετεχόντων και μετά ακολούθησε ο καταιγισμός εκπομπών παρόμοιας φιλοσοφίας, το Fame Story, the Bar, το πρώτο πρώτο MasterChef, το πρώτο πρώτο GNTM, η αρχική έκδοση της Φάρμας και του Survivor και έτσι σιγά σιγά εγκλιματιστήκαμε, ως κοινό και εκπαιδευτήκαμε κατά μία έννοια, στο να παρακολουθούμε τις ζωές ξένων, προς εμάς, ανθρώπων στο ταξίδι τους στην εκπομπή που επέλεξαν να συμμετάσχουν.
Με μια γρήγορη σκέψη, κατανοώ το trend. Θα έλεγα πως, είναι αρκετά ίδιο με την φιλοσοφία των φιλάθλων: Επιλέγεις την ομάδα που σου αρέσει, παρακολουθείς την εξέλιξη και τα λάθη τους, δείχνεις την υποστήριξη ή τη δυσαρέσκεια σου για μία (ή και παραπάνω) σεζόν, χαίρεσαι όταν κερδίζουν και απογοητεύεσαι όταν χάνουν.
Ωστόσο, σε μία πιο εις βάθος εκτίμηση, η πραγματικότητα είναι πως έχουμε συνηθίσει να παρακολουθούμε τις ζωές προνομιούχων ανθρώπων (Real Housewives of [τοποθεσία], Keeping Up with [διάσημη Αμερικάνικη οικογένεια – influencers], και άλλα). Υπάρχουν κάμερες που ακολουθούν τους συμμετέχοντες την ώρα που κάνουν καθημερινά πράγματα, από τα τηλεφωνήματα τους μέχρι το πώς σχολιάζουν άλλα μέλη της εκπομπής και αναρωτήθηκα και εγώ, «για ποιό λόγο, βάζουμε τις ζωές μας σε παύση για να παρακολουθήσουμε τις ζωές άλλων»; Η απάντηση είναι «Για πολλούς λόγους».
Μία έρευνα εστίασε στα χαρακτηριστικά προσωπικότητας των θεατών (Reiss, 2004). Ο Steven Reiss, ήταν ένας καθηγητής Ψυχολογίας, ο οποίος ανέπτυξε ένα ψυχομετρικό εργαλείο (ψυχολογικό τεστ που μετράει μία συγκεκριμένη μεταβλητή) που εστίαζε στις επιθυμίες και στις αξίες των ανθρώπων, μέσα από 16 κατηγορίες. Ζήτησαν από 239 συμμετέχοντες να απαντήσουν σε διάφορες ερωτήσεις σχετικά με την τηλεθέαση εκπομπών ριάλιτι και στη συνέχεια τα συνέκριναν με τα στοιχεία αξιών και επιθυμιών που είχαν δηλώσει. Οι δύο συχνότερες απαντήσεις που έδωσαν οι συμμετέχοντες, ήταν πως παρακολουθούν τις εκπομπές ριάλιτι, έτσι ώστε να μπορούν να συμμετέχουν στις συζητήσεις και στους σχολιασμούς στους κοινωνικούς τους κύκλους, ιδίως στον εργασιακό χώρο. Ένας επιπλέον παράγοντας που ήθελαν να μελετήσουν οι ερευντηές, ήταν εάν οι συμμετέχοντες που παρακολουθούν εκπομπές ριάλιτι, ασχολούνται και με «ποιοτικές» δραστριότητες στον ελέυθερο τους χρόνο. Τα αποτελέσματα τους έδειξαν πως, υπήρχαν τηλεθεατές ριάλιτι που συμμετέχουν και σε «ποιοτικά» χόμπι αλλά ήθελαν να παραμένουν ενημερωμένοι για τις εξελίξεις, έτσι ώστε να μπορούν να συμμετέχουν ενεργά στις συζητήσεις, για χάρη της κοινωνικοποίησης τους. Το δεύτερο ενδιαφέρον εύρημα αυτής της έρευνας, αφορά στο σύστημα αξιών των συμμετεχόντων. Συγκεκριμένα, οι συμμετέχοντες που ήταν τηλεθεατές εκπομπών ριάλιτι όπως το Survivor και του Temptation Island (μία εκπομπή ριάλιτι που έβαζε τους συμμετέχοντες σε συνθήκες όπου δελεάζονται να απιστήσουν), είχαν υψηλό αίσθημα ανταγωνιστικότητας και άρα, επιθυμίας για εκδίκηση. Το τρίτο και τελευταίο κυριότερο αποτέλεσμα της έρευνας, αφορά στην επιθυμία για αναγνώριση και υψηλό κοινωνικό status. Οι συμμετέχοντες βαθμολόγησαν την αναγνωρισιμότητα και το κύρος ως πολύ σημαντικές αξίες και πως έχουν την κρυφή επιθυμία να είναι αναγνωρίσιμοι: «Εφόσον απλοί, καθημερινοί άνθρωποι αποκτούν φήμη, μπορώ και εγώ να είμαι ο επόμενος διάσημος». Η βιβλιογραφία μας έχει δείξει πολλές φορές πως η επιθυμία για αναγνωρισιμότητα συνεπάγεται με την επιθυμία για προσοχή και όσο περισσότερη προσοχή μας δίνουν, τόσο πιο όμορφα αισθανόμαστε για τον εαυτό μας (Killingsworth, 2021, Edwards, 2017, Biolcati, Passini &Binder, 2017, Taylor, Sisson, McKelvey et.al, 1993).
Μία δεύτερη απάντηση δίνεται από τον τομέα της Ψυχολογίας των Media. Η έρευνα του Lemi Baruh μίλησε για την «τηλεοπτική ηδονοβλεψία» ως χαρακτηριστικό προσωπικότητας των τηλεθεατών εκπομπών ριάλιτι (Baruh, 2010). Το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό προσωπικότητας διαχωρίζεται από την παθολογική ηδονοβλεψία που υφίσταται ως σεξουαλική διαταραχή – παραφιλία. Ο ορισμός «τηλεοπτική ηδονοβλεψία» χρησιμοποιείται στη συγκεκριμένη έρευνα ώς μια παρατήρηση της ικανοποίησης των τηλεθεατών εκπομπών ριάλιτι κατά την παρακολούθηση των προσωπικών στιγμών των συμμετεχόντων. Πιο συγκεκριμένα, στην εν λόγω έρευνα αναφέρεται πως οι τηλεθεατές έχουν μία περιέργεια για το τί γίνεται «πίσω από τις σκηνές», να δούν κάτι που δεν θα φαινόταν υπό άλλες συνθήκες. Για παράδειγμα, στο ερωτηματολόγιο που μοιράστηκε στους συμμετέχοντες, κάποιες ενδεικτικές ερωτήσεις ήταν: «Μου αρέσει να βλέπω εκπομπές που μου δίνουν πρόσβαση στις προσπωικές στιγμές των άλλων», «Μου αρέσουν οι εκπομπές που μου δίνουν την ευκαιρία να δω μία πλευρά των ανθρώπων που δεν θα μπορούσα να δω υπό κανονικές συνθήκες» και «Μου αρέσουν οι εκπομπές που προβάλλουν κομμάτια των ανθρώπων που υπό κανονικές συνθήκες αποκρύπτουν». Ένα εππιλέον ενδιαφέρον εύρημα είναι πως δεν παρουσιάστηκε το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό για εκπομπές μυθοπλασίας, οπότε περιορίζεται στις εκπομπές ριάλιτι (Baruh, 2009, 2010).
Η τρίτη εξήγηση δίνεται από την θεωρία της κοινωνικής σύγκρισης του Festinger (1954), η οποία υποστηρίζει πως οι άνθρωποι ως κοινωνικά όντα αξιολογούμε τον εαυτό μας μέσω της σύγκρισης των στάσεων, συμπεριφορών και σκέψεων μας με των άλλων. Συνηθέστερα, αυτή η σύγκριση γίνεται με τα άτομα του ευρύτερου κοινωνικού μας κύκλου ή με τα άτομα που θεωρούμε όμοια μας σε ό,τι αφορά τις στάσεις, τις συμπεριφορές και τις σκέψεις μας. Η κονωνική σύγκριση γίνεται επίσης με άτομα που θεωρούμε καλύτερα από μας, όπου εστιάζουμε στις διαφορές για να γίνουμε καλύτεροι, να εξελίξουμε τις δεξιότητες μας ή να αποκτήσουμε προνόμια που έχουν τα άτομα με τα οποία συγκρινόμαστε. Η κοινωνική σύγκριση γίνεται και με άτομα που θεωρούμε χειρότερα από εμάς και τότε η σύγκριση αποσκοπεί στην αύξηση της αυτοπεποίθησης και αυτοεκτίμησης μας σε σχέση με τις ικανότητες και τις στάσεις μας. Συνεπώς, μέσα από την παρακολούθηση τηλεοπτικών εκπομπών ριάλιτι συγκρίνουμε τον εαυτό μας και είτε αισθανόμαστε καλύτερα με τον εαυτό μας που δε βρισκόμαστε εκτεθειμένοι ή σε θέση επίκρισης, είτε αξιολογούμε τις συμπεριφορές των συμμετεχόντων ως ξεχωριστές και ευκαιρίες μάθησης.
Βιβλιογραφία:
Baruh, L. (2009). Publicized intimacies on reality television: An analysis of voyeuristic content and its contribution to the appeal of reality programming. Journal of Broadcasting & Electronic Media, 53(2), 190-210.
Baruh, L. (2010). Mediated voyeurism and the guilty pleasure of consuming reality television. Media Psychology 13 (3), 201-221.
Biolcatti, R.& Passini, S. (2017). Narcissism and self-esteem: Different motivations for selfie posting behaviors. Cogent Psychology, 5 (1), 1-12.
Edwards, F. (2017). An Investigation of Attention-Seeking Behavior through Social Media Post Framing. Athens Journal of Mass Media and Communications, 3 (1), 25-44.
Festinger, L. (1954). A theory of social comparison processes. Human relations, 7(2), 117-140.
Killingworth, M. (2021). Experienced well-being rises with income, even above $75,000 per year. Psychological and Cognitive Sciences, 118 (4), 1-6.
Lewis, N., & Weaver, A. J. (2016). Emotional responses to social comparisons in reality television programming. Journal of Media Psychology: Theories, Methods, and Applications, 28(2), 65–77.
Taylor, J. C., Sisson, L. A., McKelvey, J. L., & Trefelner, M. F. (1993). Situation Specificity in Attention-Seeking Problem Behavior: A Case Study. Behavior Modification, 17(4), 474–497.
Reiss, S. & Wilz, J. (2004). Why People Watch Reality TV. Media Psychology, 6, 363-378.
