Ο Σχολικός εκφοβισμός (schoolbullying) και η θυματοποίηση (victimization) αποτελούν από το σύγχρονα φαινόμενα που μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά τη ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού και του εφήβου με σημαντικές επιπτώσεις και στην κοινωνικοποίηση τους αλλά και στην ενήλική τους ζωή.
Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού υπήρχε από την αρχή της μαζικής εκπαίδευσης, όμως ο πρώτος ορισμός δόθηκε στη Νορβηγία το 1978, από όπου και ξεκίνησε η ευαισθητοποίηση επί του θέματος και η εν τω βάθη διερεύνηση του bullying. Πρωτοπόρος στη μελέτη του σχολικού εκφοβισμού είναι ο Dr. Dan Olweus, καθηγητής στο τμήμα της Ψυχολογίας του πανεπιστημίου Bergenτης Νορβηγίας, με ειδίκευση στις θεωρίες προσωπικότητας.
Το αρχικό βασικό γνώρισμα του bullying αφορά στην ‘ανισότητα δύναμης’, όπου αυτή μπορεί να εκφράζεται με διαφορά ανάμεσα σε δύο παιδιά σχετικά με τη σωματική τους διάπλαση, την κοινωνική τους τάξη, τη λεκτική τους έκφραση και στο ‘κύρος’ ή ρόλο που έχει ανάμεσα στα υπόλοιπα παιδιά, μέσα από την οποία θέση θα επιτυγχάνεται η επιβολή τους. Το δεύτερο βασικό γνώρισμα του σχολικού εκφοβισμού είναι η επανάληψη της επιβολής σε βάθος χρόνου από τη στιγμή που οι ρόλοι και οι δυναμικές του κάθε παιδιού παγιώνονται στο συγκεκριμένο κοινωνικό σύνολο (Lee 2006, Rigby, 2008).
Συνολικά, ο σχολικός εκφοβισμός και η θυματοποίηση χαρακτηρίζονται από την πρόθεση και τα κίνητρα πίσω από την ενέργεια, το αντίκτυπο που θα έχει η ενέργεια, η διάρκεια της ενέργειας και η δύναμη (Lee, 2006).
Bullying ή πείραγμα;
Ο Dan Olweus τονίζει το σημαντικό διαχωρισμό μεταξύ πειράγματος και εκφοβισμού στα πλαίσια του παιχνιδιού (2007). Το ‘πείραγμα’ παρατηρείται συνήθως μεταξύ φίλων και δεν περιλαμβάνει την πρόκληση σωματικού πόνου, σε αντίθεση με το bullying που εμπεριέχει πρόκληση σωματικού πόνου και εμπλέκει άτομα που δεν έχουν φιλικές σχέσεις (Olweus, 2007).
Πάραυτα, εξίσου σημαντική θεωρείται η παρακολούθηση του ‘πειράγματος’ καθώς μέσα από την επανάληψη μπορεί να μετατραπεί σε bullying, ειδικά εάν συμβαίνει για κάποιο χρονικό διάστημα και το παιδί αισθάνεται πως οι πράξεις και τα πειράγματα των άλλων δεν προκύπτουν από χιούμορ και καλή διάθεση και αυτά συνεχίζονται εκτός παιχνιδιού (Olweus, 2007).
Στατιστικά στοιχεία στην Ελλάδα
Το Υπουργείο Παιδείας έδωσε στη δημοσιότητα τα αποτελέσματα της έρευνας για τον σχολικό εκφοβισμό το 2015 και τα δεδομένα δεν είναι καθόλου ευχάριστα.
Οι συμμετέχοντες ήταν 3.682 μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και 31.602 μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, εκ των οποίων το 65% έχουν υπάρξει μάρτυρες σχολικού εκφοβισμού σε βάρος συμμαθητή τους.
- Το 29% των μαθητών έχει ασκήσει βία σε βάρος συμμαθητή τους σε ήπια – μέτρια συχνότητα.
- Το 10% των μαθητών έχουν υπάρξει θύματα ενδοσχολικής βίας από τους συμμαθητές τους ή από παιδιά μεγαλύτερων τάξεων.
1/3 μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης έχουν πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού από τους συμμαθητές του και το ποσοστό των συνολικών μαθητών που έχουν υπάρξει μάρτυρες σε γεγονός σχολικού εκφοβισμού σε βάρος συμμαθητή τους, μας κατατάσσει στην τέταρτη θέση ανάμεσα στις 41 χώρες παγκοσμίως σε φαινόμενο ενδοσχολικής βίας (Dan Olweus, 2014).
Να σημειωθεί πως ο Dan Olweus μελετά το συγκεκριμένο φαινόμενο σε παγκόσμιο επίπεδο επί 35 χρόνια.
Το bullying μεταφέρεται και στην ενήλικη ζωή
Η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας στο θέμα του σχολικού εκφοβισμού είναι ένα πολύ μεγάλο θετικό βήμα, υπολείπονται ακόμα πληροφορίες σχετικά με το τι συμβαίνει στους θύτες και τα θύματα των σχολικών χρόνων, όταν ενηλικιωθούν;
Μία έρευνα μακράς διαρκείας έδωσε στη δημοσιότητα τις συνέπειες του σχολικού εκφοβισμού στην ενήλικη ζωή, χρησιμοποιώντας την ίδια βάση δεδομένων για περίπου 26 χρόνια και συμμετείχαν συνολικά 1.420 παιδιά σε τρείς ομάδες των εννέα ετών, δέκα ετών και έντεκα ετών, εκ των οποίων επανεξετάστηκαν το 89% στην ενήλικη τους ζωή (Wolkeetal, 2013). Οι ερευνητές συμπέραναν πως ο ρόλος του θύτη και του θύματος στο σχολείο επιφέρει αρνητικές συνέπειες στην ενήλικη κοινωνική και οικονομική ζωή, στην υγεία καθώς και αυξημένη παραβατική συμπεριφορά στην ενήλικη ζωή (Wolkeetal 2013).
Οι συμμετέχοντες – ως ενήλικες πια- χωρίστηκαν σε τέσσερις ομάδες:
- Άτομα που δεν υπήρξαν ποτέ θύματα ούτε θύτες
- Θύματα σχολικού εκφοβισμού
- Θύτες που δεν είχαν δεχθεί ποτέ οι ίδιοι σχολικό εκφοβισμό
- Θύτες- θύματα, που δεχόταν και προκαλούσαν οι ίδιοι βία
Η συνολική ψυχική και σωματική υγεία της τέταρτης ομάδας παρουσίαζαν τις εντονότερες δυσκολίες και αρνητικές συνέπειες σε σχέση με τις υπόλοιπες ομάδες. Οι ενήλικες της δεύτερης και τρίτης ομάδας σημείωσαν αυξημένη παραβατική και εγκληματική συμπεριφορά σε σχέση με τις υπόλοιπες ομάδες. Ιδιαίτερης σημασίας είναι το αποτέλεσμα πως οι ενήλικες της δεύτερης, τρίτης και τέταρτης ομάδας παρουσίαζαν το χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο και είχαν λιγότερο ευκατάστατοι σε σχέση με την πρώτη ομάδα (Wolkeetal, 2013). Συνολικά, η συγκεκριμένη έρευνα αποδεικνύει τις αρνητικές συνέπειες του σχολικού εκφοβισμού όσον αφορά την υγεία, τη ψυχοσυναισθηματική και οικονομική κατάσταση των εμπλεκόμενων καθώς και στο μορφωτικό και κοινωνικό επίπεδο ως ενήλικες.
Μελλοντικές δράσεις
Δεδομένου των στατιστικών και το έντονο φαινόμενο, οι γονείς μπορούν να είναι σε θέση να αντιμετωπίζουν το bullyingμαζί με τα παιδιά τους. Παρακάτω, παρατίθενται κάποιοι επιστημονικά αποδεδειγμένοι Petrosinoetal, 2010) τρόποι προσέγγισης:
1. Ανοιχτή επικοινωνία με το παιδί για το bullying και τις διαπροσωπικές σχέσεις
Είναι πολύ σημαντικό βήμα, καθώς τα περισσότερα παιδιά αποφεύγουν να αναφέρουν στους ενήλικες οποιαδήποτε λεπτομέρεια για το σχολικό εκφοβισμό (Juvonen&Gross, 2006). Ενισχύοντας την υποστηρικτική επικοινωνία, τα παιδιά θα αισθανθούν την ασφάλεια να μεταφέρουν τις ανησυχίες τους ανοιχτά στους ενήλικες.
Συμπληρωματικά, είναι σημαντική η παρακολούθηση της ποιότητας ύπνου του παιδιού καθώς και της όρεξης για φαγητό. Στην περίπτωση που αντιληφθείτε πως το παιδί δημιουργεί δικαιολογίες να μην πάει σχολείο ή σε εξωσχολικές δραστηριότητες ή σας αναφέρει συχνή αδιαθεσία, καλό θα είναι να συζητήσετε μαζί τους ανοιχτά με κάποιες ενδεικτικές ερωτήσεις όπως :
«Πώς είναι όταν βρίσκεσαι στο σχολικό;»,
«Ας πούμε κάποια καλά και κακά πράγματα που έγιναν σήμερα στο σχολείο.»,
«Έχεις νιώσει ποτέ πως πληγώθηκαν τα συναισθήματά σου εξ’ αιτίας κάποιων παιδιών στο σχολείο;».
2. Μιλήστε ανοιχτά για το τι σημαίνει σχολικός εκφοβισμός
Μπορείτε να μιλήσετε ανοιχτά για το τι σημαίνει σχολικός εκφοβισμός, αλλά και τι δεν είναι σχολικός εκφοβισμός. Συγκεκριμένα, μπορείτε να αναφερθείτε στη διαφορά ανάμεσα από μία έντονη διαφωνία με ένα συμμαθητή και του σχολικού εκφοβισμού.
- Το bullyingείναι μία άσχημη συμπεριφορά που γίνεται συνέχεια
- Το bullyingσυνήθως ξεκινάει από κάποιο παιδί που θεωρείται πιο ‘δημοφιλές’, πιο δυνατό, πιο ψηλό από το παιδί σας
- Το bullyingως πράξη είναι επαναλαμβανόμενη με ξεκάθαρο στόχο να δημιουργήσει σωματικό ή ψυχικό πόνο.
3. Επικροτήστε και να ενθαρρύνετε την ενσυναίσθηση
Μπορείτε να ενθαρρύνετε το παιδί σας να κατανοήσει τα συναισθήματα των άλλων, έτσι ώστε να μειωθούν οι πιθανότητες του παιδιού να συμμετέχει και εκείνο σε σχολικό εκφοβισμό (όταν γίνεται συνεχώς μάρτυρας αυτού) και κατά συνέπεια να συνεχίσει να επιλέγει το σωστό (Gini, Albiero, Altoe&Bnellietal, 2007).Η ενσυναίσθηση είναι σημαντική κοινωνική δεξιότητα για τις μελλοντικές διαπροσωπικές σχέσεις.
Κάποια παραδείγματα:
Συζητήστε πώς μπορεί να αισθάνεται ένα παιδί, εάν ήταν «στη θέση εκείνου που δέχεται bullying»
Λειτουργήστε ως μοντέλο ενσυναίσθησης: Για παράδειγμα, όταν ακούγεται κάποιο αρνητικό, σχετικό γεγονός να εκφράζετε πόσο άσχημα αισθάνεστε για εκείνον που βιώνει τέτοιες δύσκολες στιγμές.